Autoavaliando o uso de dispositivos móbiles na aula

Ando a facer unha revisión e autoavaliación estes días do xeito en que traballamos cos dispositivos móbiles na aula, ao fío da preparación dunha leria en Twitter sobre este tema e das reflexións e preguntas que outros/as compañeiros/as están formulando (#CAFI_ddmm).

Se afondamos un pouco no tema, observamos que no noso contexto (falo de España, baseándome en estatísticas deste estudo que foi o máis recente que atopei), o emprego de dispositivos móbiles (tabletas e teléfonos intelixentes) é xeralizado. 

O móbil é o dispositivo máis empregado para acceder a internet, usado polo 94,6% e dedicándolle máis tempo (170 minutos ao día fronte aos 120 no ordenador ou 75 na tableta). A preferencia por Android é tamén acusada (83%). E dentro das aulas? Os hábitos varían: nalgúns centros educativos o seu uso está prohibido, noutros úsase de xeito ocasional e nalgúns outros intégrase no traballo de aula. 

No primeiro que pensamos é no marco legal. A UNESCO recomenda nas súas pautas para a aprendizaxe móbil o seguinte:

"Avoid blanket prohibitions of mobile devices. Universal bans, unless implemented for well-considered reasons, are blunt instruments that usually obstruct educational opportunities and inhibit innovation in teaching and learning.

No tocante á normativa autonómica, o Decreto 8/2015 do 8 de xaneiro, polo que se desenvolve a Lei 4/2011 do 30 de xuño de convivencia e participación da comunidade educativa en materia de convivencia escolar indícanos ao respecto do uso de teléfonos móbiles o que vemos na seguinte captura do artigo 19, punto 4:

Cando se trata do emprego de aplicacións ou redes sociais específicas, cómpre  comprobarmos a idade mínima, ler os termos de uso con lupa e manterse alerta aos cambios que poidan sufrir, sobre todo cando implica a terceiros (non hai máis que ver o recente caso de Edmodo).

O seguinte aspecto que nos preocupa son as oportunidades e retos que xorden a raíz do emprego destes dispositivos, ben sexan móbiles ou tabletas. Os beneficios da aprendizaxe móbil son múltiples: portabilidade, variedade de dispositivos, flexibilidade, formato e deseño atractivos entre outros. Pola outra banda, algunhas das preocupacións que temos como docentes son o acceso a material inapropiado, comportamentos conflitivos ou discriminatorios ou o feito de que o seu emprego exacerbe as desigualdades sociais.

Alén destes dous aspectos, interésanos saber que opinan os/as investigadores/as e os/as que xa teñen un percorrido de emprego de dispositivos móbiles na aula. De seguido recollo unha escolma, que nos pode servir de punto de partida para a reflexión dos varios aspectos que entran en xogo:

"Es cierto que, en gran parte, muchas de las funciones que tienen estas tecnologías no fueron diseñadas con propósitos educativos, sino más bien comunicativos. No obstante, es necesario revisar y hacer una selección de aquellas que pueden ofrecer algunas ventajas potenciales para el aprendizaje y, en su caso, proponer nuevas herramientas partiendo de lo que es posible hacer con estos dispositivos" (Cabrera Muñoz et al., 2012)

"... necesitamos renovarnos y mantener una actitud receptiva y abierta a ese cambio, pues la llegada de estos dispositivos abre nuevos senderos para la exploración, la investigación y el desarrollo educativo apoyado con la tecnología" (Cabrera Muñoz et al., 2012)

"... aquellos docentes que más utilizan estos medios se sienten más familiarizados con ellos, con mayor confianza, y esto les permite salir de “su zona de confort” y atreverse con dinámicas de trabajo nuevas. Este uso no tiene que ser profesional, de hecho, los docentes que más utilizan las TIC como entretenimiento se confirman como mejor dotados en su utilización y más capacitados para promover innovaciones en las aulas" (Pozuelo Echegaray)

"Eliminarlos en el aula resulta artificial y contraproducente desde el punto de vista de que perdemos la oportunidad de orientar su uso con fines educativos o incluso de autocontrol de la propia conectividad" (Dolors Reig)

“El ‘m-learning’ es una de las herramientas más poderosas de enseñanza y aprendizaje, con un potencial excepcional para romper las barreras que separan a profesores y estudiantes" (Eduardo Amos)

"... más allá de responder con un sí o un no al uso del móvil en el aula, primero debemos preguntarnos cómo, por qué y para qué lo incorporaríamos a nuestras clases. Una vez que tengamos las respuestas, debemos planificar la clase en torno a ellas para lograr una experiencia educativa, creativa y gratificante para todos los involucrados” (Viviana Araya)

"... está claro que la tecnología, por ella misma, no propicia el éxito educativo, sino que es necesario que el docente establezca una adecuada política de uso, con un sentido de responsabilidad en la producción y oferta de contenidos desde los aspectos pedagógicos" (Yolanda Quiazua)

“Los adolescentes conocen la tecnología pero necesitan guías que les formen y les orienten para que las herramientas, las aplicaciones y el exceso de información se conviertan en un hecho educativo” (Evaristo González)

Para saber máis:

• Policy Guidelines for Mobile Learning (UNESCO)
• Dispositivos móviles en la educación: Percepción de los usuarios sobre los dispositivos móviles como herramienta de aprendizaje (estudo de Cabrera Muñoz et al. 2012)
• ¿Y si enseñamos de otra manera? Competencias digitales para el cambio metodológico (Pozuelo Echegaray)
• Mobile Devices for Learning. What You Need to Know (Edutopia)
• Impacto de los recursos móviles en el aprendizaje (2010) - estudo da aprendizaxe móbil no Campus Ciudad de México
• Entrevista a Evaristo González - Simposio Reto Digital 2014
• Artigo do ABC que afonda no proxecto Samsung Smart School (11/12/2017)
• 45 ideas para usar a cámara de vídeo/fotos na aula (CEDEC)
• 40 usos do teléfono móbil na aula (Diego Santos)
• Smartphones na aula (@dianagonzalez)
• Sobre a prohibición dos móbiles na aula (Maria Loureiro, Educacontic)
• 15 expertos en educación contan os pros e contras do uso do móbil na aula (5/2/2015)
• Documento "Listado de cumprimento normativo" co que podemos identificar e verificar que estamos a ter en conta os requirimentos establecidos polo novo Regulamento Xeral de Protección de Datos que aplicará o 25 de maio (17/04/2018)

Chema Lázaro: Xogo de fuga

O pasado 15 de abril puidemos asistir ao XI encontro InspiraTICs, organizado pola Fundación Amancio Ortega e a Fundación Santiago Rey Fernández-Latorre. O lema desta edición era "Atención, emoción e xogo".  No blog da Plataforma Proyecta podedes atopar unha crónica detallada do evento, que tivo como protagonistas desta edición a Carola García, Jesús C. Guillén e Chema Lázaro.

Nesta fotografía que segue déixovos un breve resumo visual dos contidos e de seguido explícovos un pouco o traballo que fixemos no obradoiro de ludificación con Chema Lázaro.

Por todo o recinto había unhas follas de cores que tiñan como finalidade espertar o noso interese na intersección entre a neurociencia, os procesos de aprendizaxe a ludificación.

Primeiro, antes dos obradoiros, fixo unha breve exposición duns 10 minutos das bases teóricas explorando tipos de xogadores/as, dinámicas, mecánicas e compoñentes, así como diferenzas entre ABX (aprendizaxe baseada no xogo), xogo e ludificación.

Logo chegou o momento da práctica. Ao chegar á sala, onde as cadeiras estaban dispostas en círculos, Chema deunos unhas breves instrucións: ir resolvendo as probas que había dentro dos sobres para atopar o código que abrise a caixiña que tiñamos no medio do círculo. Unha vez que tiveramos ese código, poderiamos abrir o cofre do gran tesouro, que estaba no centro da sala. 

Enriba das cadeiras deixáranos material: unha cartilla de xogo para ir anotando os resultados das cinco pistas e notas de supervivencia; e outro pack con pautas para deseñar o noso propio xogo de fuga (breakout edu).

No chan tiñamos tamén os sobres coas pistas e probas e a caixiña que tiñamos que abrir. Despois do pistoletazo de saída, todos/as nos puxemos a tratar de resolver os enigmas de dificultade variada que tiñan como elemento común a temática (os contidos expostos por Chema naqueles 10 minutos intensos). Traballamos en parellas case naturalmente dentro de cada equipo poñendo as habilidades individuais ao servizo do grupo.

Nun momento determinado indicounos que el non establecera como regla do xogo que non se puidese colaborar cos outros equipos, así que aló fomos preguntar e poñer en común. A dinámica foi divertida, motivadora, competitiva e esixente. Fíxonos comprender a necesidade de prestar atención e colaborar  como equipo (e como gran grupo) sen depender en demasía do profesor; así como de poñer en funcionamento destrezas coma a lóxica, o cálculo e a comprensión e expresión oral.

Unha vez que rematamos, invitounos a reflexionar en todos os aspectos que presentara inicialmente: as mecánicas e dinámicas do xogo, os tipos de xogadores, o coidado do espazo e os tempos, a necesidade de dar pistas cando o alumnado se "atasca" nunha pregunta e, por suposto, a importancia dunha narrativa que fíe toda a actividade.

Encantoume o xeito de formular o obradoiro, moi práctico pero con esa reflexión final de todo o proceso. A maiores, o material que nos deu para deseñar o noso propio xogo de fuga é moi interesante e completo. Parte da análise do público obxectivo, seguindo pola exploración doutros xogos de fuga, a redacción da narrativa, a presentación da experiencia, o establecemento de reglas, o deseño do fluxo do xogo, un índice cos obxectos necesarios, a orde dos pasos e a avaliación da experiencia e a aprendizaxe.

Fotografía tomada de Plataforma Proyecta

Para saber máis:

• Documento con recursos sobre xogos de fuga proporcionado por Chema Lázaro
• Documento con ligazóns a artigos sobre neuroeducación proporcionado por Jesús C. Guillén
• Modelo para a creación dun Breakout Edu (en inglés)
• Unha presentación-resumo de Ana María Martínez, María Fernández e Montse Poyatos (grazas, Nacho Rodiño, pola ligazón!)
• Un xogo de fuga sobre process writing que deseñei xunto con Dolores Olveira
• A entrada de blog explicando como se integrou ese xogo de fuga nun obradoiro para profesorado de inglés

Game of Drones: Exercicios de altura

O soño de surcar os ceos vén de vello. Os irmáns Wright, Amelia Earhart, Charles Lindbergh, Jesse Brown ou Aviador Piñeiro son personaxes que nos seducen porque coma eles, todos/as imaxinamos a gratificación de poder voar e quizais mesmo fixemos, a modo de makers prematuros, máquinas voadoras con caixiñas de mistos, envases baleiros ou follas de papel.

As inesquecibles naves espaciais da infancia

Hoxe en día o magnetismo dos obxectos voadores segue presente e fascínanos avistar un dron sobrevoando as nosas cabezas. Xa se empregan para moitas tarefas de recoñecemento e busca, en agricultura de precisión ou  outras que nós non queremos ou non podemos realizar por seren perigosas: control de lumes, axuda en zonas de guerra ou afectadas por desastres naturais ou manipulación de materiais nocivos e contaminantes. Poden levar cámaras e/ou sensores e hai modelos moi potentes e con grandes posibilidades, coma o Zephyr. O Qinetiq Zephyr, de feito, ten o récord de voo sen repostaxe nin tripulación: 336 horas, 22 minutos e 8 segundos.

Na escola tamén temos posibilidades de emprego dos drons e antes de lanzarnos a mercalos cómpre explorar unha serie de campos: as posibilidades didácticas que ofrecen, o seu manexo, e a lexislación existente ao respecto. 

No referente ás aplicacións didácticas, hai alumnos/as que xa os teñen e os empregan. Aprenden a manexalos en actividades extraescolares ou ben de xeito autónomo. Como mostra, no I Congreso Escolar pola Igualdade, organizado polo IES Maruxa Mallo de Ordes (do que vos falei nesta entrada) tivemos a oportunidade de ver un vídeo que fixo un alumno, Lucas Morán Pin. O que el fixo foi gravar co seu dron unha performance, o proceso de creación da escultura con motivo do paro feminista do 8 de marzo. 

E nós? Como podemos usar drons na nosa práctica docente? Hai exemplos de traballo co alumnado na gravación dun vídeo ou recollida de imaxes que sirvan como base e inspiración dun exercicio de expresión escrita na aula de linguas. Ou ben en educación física para facer unha gravación dos movementos e accións durante un partido para logo analizar e ver como mellorar a estratexia. Na clase de ciencias ou bioloxía para facer un estudo e monitorización da fauna e/ou flora da zona. En xeografía e historia para observar unha zona onde estean facendo excavacións ou para ver a estrutura global dun castro.  Ou deseñar, construír ou reparar un dron na aula de tecnoloxía.

Todas estas serían actividades puntuais, mais o ideal sería integrar o seu uso dentro dun proxecto, por exemplo dentro dunha metodoloxía de aprendizaxe baseada en retos. Algúns dos drons que se están a vender en EEUU veñen xa cuns kits ou cunhas tarxetas que proporcionan o vocabulario e destrezas básicas, levan unhas instrucións de seguridade e marcan un desafío STEM que vai subindo en complexidade en termos das habilidades mentais que hai que poñer en práctica (as famosas HOTS and LOTS de Lorin Anderson). 

Os modelos existentes no mercado varían, e está ben botar unha ollada aos parámetros que hai que ter en conta á hora de mercar un, coma as idades mínimas de uso, cuestións de seguridade, reparación e personalización, etc. Esta táboa pódenos resultar de interese.

Para afondar un pouco na dronótica e nos outros dous aspectos que indicabamos (manexo e lexislación aplicable), teño ganas de asistir ao laboratorio de ideas e o obradoiro de Educación Dixital que terá lugar a vindeira semana no Palacio de Congresos e Exposicións en Santiago de Compostela. 

Os drons que empregaremos (Syma X5C)

Jorge García Caamaño, de TeLoCrea, achegaranos aos métodos existentes para construír un dron á medida da súa funcionalidade tendo en conta os recursos dispoñibles, coa idea de construír prototipos aéreos e insertarlle dispositivos robóticos (cámaras, sensores, etc). Presentará e aclarará cuestións de leislación e características técnicas. Falará de fotogrametría, aplicacións audiovisuais, drons submarinos, montaxe e desmontaxe e, por suposto,  iniciaranos nas maniobras aéreas.

Jorge comezou a explorar o mundo dos drons porque lle interesa o sector das máquinas e tamén a formación e o emprendemento. Ten unha ampla experiencia ensinando a traballar con drons e recordábanos que, coma con todas as destrezas, manexar un dron require as súas horas de aprendizaxe e práctica. A modo de exemplo, indicaba que hai catro anos impartiu un obradoiro de emprego de 80 horas na Mancomunidade do Salnés e ao seu remate, o alumnado solicitou unha ampliación de 20 horas. Jorge dá cursos maiormente a alumnado de secundaria, aínda que ás veces tamén a primaria, a través de obradoiros de actividades extraescolares ou campamentos tecnolóxicos de verán en Vilagarcía, Cambados, Sanxenxo, Meaño e Vilanova.

O dito. Con moitas ganas de explorar da súa man as aplicacións didácticas destes aparellos que son moito máis ca un xoguete.

Para saber máis:

• 5 propostas de uso de drons en educación 
• 8 ideas para integrar os drons
• 10 usos de drons na educación secundaria
• Artigo da BBC sobre o uso de drons para traballar con linguaxe de programación en Reino Unido (27/1/2017)
• Competición escolar de deseño, construción e manexo de drons (Atlanta, 18/8/2017)
• Libro Drones in Education (2016)
• Dronepedia

CEIP Frións: Os selos van á escola (e saen dela!)

Os selos ofrecen un gran potencial como ferramenta didáctica. Teñen un deseño e formato atractivos, que nos recordan aos cromos ou tarxetas que coleccionabamos de pequenos/as. Ademais, o seu contido é rico e variado e permítenos afondar en áreas como a historia, a xeografía, as matemáticas, a arte ou outras linguas. 

No  CEIP Frións sábeno e por iso desde o 2015 integran o Postcrossing nos seus proxectos educativos de centro así como o intercambio directo de postais con centros no estranxeiro. O seu director, Luís Teira, é *postaleiro tamén, e de feito está entre os usuarios máis activos en España. Este interese a nivel persoal e como institución vén de tomar corpo nunha nova iniciativa que tivo lugar a pasada semana, do 3 ao 6 de abril: unha exposición de selos, obradoiros filatélicos e entrega de premios ao alumnado participante no concurso para deseñar un selo.

O debuxo gañador, elixido por un xurado designado polo colexio, foi o de Brais Mariño Silva, alumno de 4º curso, que representou a escultura O Polbeiro de Castiñeiras, todo un emblema da súa vila e unha homenaxe a un oficio que é parte do noso patrimonio cultural inmaterial. Segundo Geni, a nai de Brais, a el encántalle debuxar e fixo varias probas, pero finalmente decantouse por esta figura tan familiar para calquera que pasee por Castiñeiras. Despois traballou nos detalles do fondo: as cores do amencer e as gaivotas. Desde que soubo que era o gañador, estaba desexando recibir o premio e ver o seu debuxo no selo de tarifa A. Ata as vacacións de Semana Santa se lle fixeron longas, tal era a expectación!

Os obradoiros filatélicos foron impartidos por Juan Carlos, monitor da Federación Española de Sociedades Filatélicas.  Na sesión, revisou co alumnado un pouquiño da historia dos selos, algunhas curiosidades e cuestións prácticas como a importancia de escribir ben a dirección ou de selar ben a carta/postal. O momento máis emocionante foi cando recibiron uns cantos selos para poder iniciar a súa colección e un sobre cos catro selos do CEIP Frións para enviar á súa casa. 

Os selos foron á escola, na forma deses obradoiros e dos paneis explicativos onde se falaba do xeito en que se transportou o correo ao longo da historia (pombas, cans, en microfilm, zeppelin, globo, submarino, planeadora)  e se presentaba toda a tipoloxía de selos: de diferentes materiais, con diferentes formas xeométricas, con aroma e sabor a chocolate, bordados en tea, con cristais, sementes, troquelado, relevo, realidade aumentada ou códigos QR. Deixaron pegada nos rapaces e rapazas e chegaron para quedar. Só a modo de anécdota, Brais recibiu como regalo un selo de Han Solo e un adulto comentou que era 3D. Un rapaz de cuarto comentou: "Bueno, máis ben holográfico".  

E tamén saíron da escola, non só a través dos catro selos do CEIP Frións que enviaron ás súas casas e que andan tamén polo mundo adiante, senón tamén nesas conversas que de seguro xurdiron nas familias a raíz dos debuxos feitos, dos obradoiros e da visita á exposición.

Agora resta seguir co traballo, tanto no centro educativo como nas casas, para que esta fermosa iniciativa teña continuidade. Seguirémoslles a pista, e animávosvos a que valoredes a posibilidade de integrar o Postcrossing ou o traballo con selos nas vosas propias aulas. 

De seguido déixovos un video-resumo da xornada e un feixe de recursos que vos poden dar ideas. Agradezo enormemente a Luís Teira a invitación ao evento e a oportunidade de asistir ao obradoiro. Soño con ese momento no que un destes nenos, dentro de dez ou quince anos, nunha conversa con amigos diga: "Jo, pois sabes o que é surrealista, eu recibín unha carta antes ca un WhatsApp".

• Nova en El Correo Gallego (7/4/2018)
• Nova en La Voz de Galicia (5/4/2018)
• Nova en El Correo Gallego (1/4/2018)
• Reflexión de dous profesores canadenses sobre o emprego dos selos para ensinar temas de ciencias sociais 
• Proxecto no Canadá
• Proxecto en EEUU "Put a Stamp On History!" e ligazóns a recursos de utilidade para a aula 
• Outro proxecto en EEUU dunha bibliotecaria cun grupo de alumnos de 5º curso 
• Proxecto en India 
• Programa para centros de primaria e secundaria en Reino Unido, Stamps in Schools, patrocinado por The Postal Museum
• Entradas na miña outra bitácora falando de selos 

CLIL: A Lesson Plan

CLIL (Content and Language Integrated Learning) is a word applied to classrooms where a foreign language (here in Spain mostly English) is used as a medium of instruction in content subjects. The term was launched during 1994 in conjunction with the European Commission and the official definition EuroCLIL provided was: "CLIL is a dual-focused educational approach in which an additional language is used for the learning and teaching of both content and language" (source: The CLIL Guidebook). 

According to that same Guidebook, CLIL involves a change of focus in the classroom. It's about showing students to find out information for themselves, how to work and talk together to discover new ideas so that using the language becomes part of the process of learning. By doing this, the teacher prepares students for the modern world, where people work in project teams; use other languages to talk to various colleagues and to communicate with people in different countries. They are expected to solve problems, plan their own work and find out things for themselves using a range of sources, especially the Internet.

Source: The CLIL Guidebook

CLIL involves the development of social, cultural, cognitive, linguistic, academic and other learning skills, which in turn facilitate achievements in both content and language. In this regard, The CLIL Guidebook  recommends thinking of Bloom's taxonomy in terms of Learning Behaviours:

• We have to remember a concept before we can understand it
• We have to understand a concept before we can apply it
• We have to be able to apply a concept before we can analyze it
• We have to analyze a concept before we can evaluate it
• We have to remember, understand, apply, analyze, and evaluate a concept before we can create 

Source: The CLIL Guidebook

Vygotsky's Zone of Proximal Development (ZPD) and scaffolding are crucial in CLIL, since during this stage of learning, the student can be helped to progress to complete and independent proficiency by support from someone with a higher level of knowledge or skill. That temporary support is described by the metaphor of "scaffolding", a platform from which learners can construct the next level of understanding and knowledge.

The core of CLIL lies in integration, but rather than simply a matter of combining content and language to support FL language development, integration is a multi-dimensional and highly complex phenomenon (Nikula1 et al., 2016). Over the years, projects have been carried out in several countries and at different levels of educations. They now involve technology, materials design and the creation of CLIL networks and resources. 

However, CLIL classroom interaction continues to be strongly shaped by its institutional context which also conditions the ways in which teachers and students experience, use and learn the target language. In fact, recent papers such as this one delve into that matter.

I recently had the chance to attend a course taught by Robin Walker  where we reviewed the basics of CLIL methodology, from considerations that were more theoretical in nature to moments of reflection and more pragmatic matters such as lesson planning.

I am no CLIL expert, but because I was working during these sessions with someone who works in a Ciclo Formativo grado medio de Confección in Vigo, I thought I would share the materials I put together in a lesson plan in case they might be useful to anyone else.

<



1 Nikula, T., E. Dafouz, P. Moore, and U. Smit. 2016. Conceptualising Integration in CLIL and Multilingual Education. Clevedon: Multilingual Matters.

To learn more:

• The European Framework for CLIL Teacher Education
• Database of CLIL resources in different languages.
• CLILStore: Multilingual resources.
• VET (Vocational CLIL Scenarios).
• Primary CLIL Scenarios.
• CLIL at School in Europe (2006)
• Key Data on Teaching Languages at School in Europe (2017), Chapter B, Section III, p. 55 on CLIL.
• English Global Communication, Robin Walker's website